تكيه ميدان شاه يزد

به نظر مي رسد اصل ابداع و ايجاد تكيه ، به منظور عزاداري حضرت اباعبدالله الحسين (ع) نبوده است ؛ از اواخر دوره سلطنت صفويان و طي دوره سلطنت زنديان و قاجاريان تكيه ها چند منظوره شده اند و تغيير كاربري داده شده اند تا نظير تكيه پشت باغ در يزد كه فقط و فقط به تعزيه اختصاص يافته اند .

تكيه ميدان شاه

اوٌلين تكيه كه در زمان خيزش تشيٌع دوازده امامي و محوريٌت يافتن عزاداري امام حسين (ع) در يزد ساخته شده است شايد تكيه ميدان شاه باشد كه به قرار مسموع ، دقيقا" رو به روي تكيه امير چقماق ، مشخصٌات تكيه هاي تيپ شامل مجتمع عبٌاسيٌه – حسينيٌه – و زينبيٌه با يكديگر را داشته است . اين تكيه كه بين سالهاي 1214 و 1219 ه . ق ، حوالي 1180 شمسي و 1800 ميلادي ساخته شده است به دليل اين كه گويا فقط با هزينه عبدالرحيم خان ، حاكم وقت يزد ، و در مدٌتي كوتاه شامل فقط چندسال ، و با مصالح نا مستحكم خشت و گل ، ساخته شده بوده است داراي استحكام و زيبائي قابل توجٌهي نبوده به منظور ساخت ادامه خيابان قيام در غرب ميدان شاه در حوالي سال 1330 ؟ (1) تخريب شده است .

... و اتفاقا" چنان كه ما شنيده ايم تخريب چنين تكيه ها ئي در طول تاريخ سبب شده است كه بزخي از تكيه سازان جديد ، چون بانيان تكيه پشت باغ يزد ، به ساخت تكيه در بسته ، يعني تكيه اي كه معبر عام نباشد روي آورده اند : تكيه ها و حسينيٌه هائي كه به جاي ميدان هاي منتهي به دو يا چند كوچه و بنابر اين معبر عام ، ساخته نشوند ؛ و از اين رو در جريان بازسازي هاي شهري در امان بمانند .

تكيه هاي امير چقماق و ميدان شاه و حسينيه هاي حاج يوسف و امامزاده جعفر (ع) و گلچنان به دليل بر سر راه بودن لطماتي فراوان ديده اند .

تكيه پشت باغ اگر نخستين مثال از تكيه هاي دربسته نباشد ، شايد بزرگترين نوع از آن ها باشد .

(1) نگارنده تصوٌر مي كند كه اين تكيه را در زمان كودكي چندبار ديده باشد . امٌا به اين مشاهده خود چندان اطمينان ندارد .  

خانه امام حسيني

( تقريبا" از 180 سال قبل از اين )

اين خانه در محلٌه « مخزن » ، بخشي از محلٌه فهادان ( يوزداران يا آنطور كه در محل مصطلح است : يزٌارون ) ، ميدان وقت و ساعت ، ابتداي بازار نو قرار گرفته است ؛ كه وقف آن به سال 1250 هجري / برابر با 1213 شمسي و 1834 ميلادي بر مي گردد .

خانه امام حسيني يزد داراي دو حياط بزرگ مرتبط ، و در عين حال مستقل ( يعني هركدام داراي وروديي مستقل از كوچه ) مي باشد كه طي چند ساله ي اخير توسط سازمان ميراث فرهنگي يزد تعمير شده اند .

بر سر در اين خانه لوحي به اين مضمون نصب است :

« بسم الله تعالي شانه ،و مالك دوخانه وقفيٌه در محلٌه مخزن يزد با آسياب خانه و يك شبانه روز از مزرعه حسيني و منافع پانزده جرٌه مياه محمد آباد سركار سيٌد الشهداء مي باشد . واقف حاجي محمد مملوك از اولاد ...حسين... »

بر در و ديوار خانه نيز همانطور كه در زمان قاجار و تاحدودي پس از آن در يزد متداول بوده است دعاهائي عمومي وجود دارد ؛ دعا به كمك كننده و نيز نفرين به به كسي كه آن را تخريب يا تصاحب كند ، و حتي نسبت به ( برعليه ) واقف و متولي و اهل و عيال ايشان حكمي بكند ، خواه بدني ، خواه مالي ،و...

در هردهه محرٌم در اين خانه مراسم عزاداري برپا مي گردد ...

(1) يكي از ساداتي كه در يزد تخصصي در تهيٌه و تدارك چاي براي مجالس روضه ( روضه خواني ها ) داشت در دهه 1340 تعريف مي كرد كه بيش از سي چهل - خانه وقفي مربوط به تعزيه حضرت... امام حسين(ع)طي چند دهه قبل از آن ملكي شده و حتي آدرس تعداد زيادي از آنان رادقيقا" ارائه مي داد .

تكيه اميرچقماق .

مكان عزاداري حسيني در يزد از « خانه شخصي » به « خانه وقفي براي اين امر » و نهايتا" حسينيٌه ، يا از ميادين حكومتي و شاهي به تكيه و حسينيٌه رسيده است .

تكيه

استان يزد را در اين اواخر داراي پنجاه باب تكيه دانسته اند .

تكيه شايد در ابتدا به معناي بناي بزرگ ، يا در واقع چند طبقه ، مورد اتكاء درويشان ممالك اسلامي در يك شهر يا به طور كلي يك آبادي بوده است ؛ كه گويا از قرن هشتم ه.ق.، و چه بسا قبل از آن وجود داشته است .

برخي يك تكيه را شامل سه بخش دانسته اند:

-         حياط يا عبٌاسيه براي برگذاري مراسم تعزيه حضرت عباس (ع) .

-         گرمخانه يا حسينيٌه براي روضه خواني

-         اتاق هاي پشتي ( پستوها ) بنام زينبيٌه

به نظر مي رسد كه برخي از تكيه ها به خصوص در برخي از شهرهاي آسياي صغير و خراسان ، چون ميدان مركزي شهر ، محلٌي براي تجمٌعات حكومتي نيز بوده است .

تكيه سابق امير چقماق ؟

در مورد تكيه امير چقماق يزد ، در كنار مسجد امير چقماق ،صاحب « آتشكده آذر » در سال 1317 ه. ش مي نويسد :

« ميداني درب مسجد بوده ولي بطرز حسينيه كه اكنون هست نبوده آقا محمٌد رشتي كه ار ملٌاكين و متعينين يزد است مي گويد حسينيٌه را جدٌ من حاجي ابدالقاسم رشتي ساخته است ... بنابر اين تكيه ميرچقماق قديم قديم نيست .. منتهي يك قرن و نيم است كه ساخته شده .... تا سي و چندسال پيش از اين كه استاد محمٌد بنٌاء مناره هاي آن را ساخته است » .

مجموعا" بناي تكيه امير چقماق را مي توان به قرون هشتم و نهم هجري قمري نسبت داد ، امٌا با اين فرض كه تكيه قديم ، يا به قول آيتي ، نويسنده آتشكده آذر ، « قديم قديم » به مرور زمان تخريب شده است و پس از چند قرن تكيه كنوني را به جاي آن ساخته اند ؛ و مستند ترين سند وجود آن بنام حسينيٌه  سنگي است منصوب در مسجد اميرچقماق كه به تاريخ 1120 ه . قمري بر مي گردد .

تكيه كنوني امير چقماق

هيچگاه نامي از تكيه يا حسينيٌه اميرچقماق در كتاب تاريخ جامع جعفري ( 1245 ه . ق ) مشاهده نمي شود كه به نظر ما اگر به صورتي تكميل ، حتي بدون مناره هايش ، در آن زمان وجود داشت نامش در آن كتاب يا در كتابي چون « كتابچه شرح موقوفات يزد (1257 هجري قمري ) » مي آمد  . شايد تكيه كنوني در همان قريب به سال 1120 ه . ق/ حدودا" برابر با 1188 ه. ش / و 1708 ميلادي بناشده بنا به اتفٌاقات آن زمان ساختمان آن نيمه كاره مانده متوقف شده و به طول انجاميده تا در زمان مثلا" سلطنت محمٌد شاه قاجار ، و بين سالهاي 1260 و 1270 ه. ق كه شهر در عدم ثباتي بزرگ به سر مي برده است به مسؤوليت تاجري بنام ابوالقاسم رشتي ، توسط مردم شهر ساخته شده است ؛ و با ساخته شدن دو ضلع شمالي و جنوبي واقعا" شكل حسينيٌه يافته است .

بزرگترين نقش اين محل به عنوان حسينيٌه وجود نخلي بزرگ در آن ( كه لوگوي اين سايت قرار گرفته است ) و مراسم سالانه نخل برداري است .

خانه امام حسيني يزد (1)

بنا به شواهد و قرائن موجود قبل از ايجاد حسينيه ها ، كه برخلاف تكيه ها و همانطور كه از نام آنها برمي آيد فقط و فقط به منظور تعزيه امام حسين (ع) احداث مي شده اند ، خانه هائي به منظور تامين محلٌ عزاداري امام حسين (ع) در نظر گرفته يا وقف مي شده اند كه از همه مشهورتر آنها خانه اي مشهور به خانه امام حسيني در شمال شهر يزد است

اينكه آيا اكثر خانقاه هاي يزد طي دوره هاي حكومت صفويان ، و زنديان تبديل به حسينيه هائي شده اند حدس و گماني است كه شايسته مطالعه و تحقيقي دقيق است .

برخي خانه ، يا چيزي شبيه يك خانه ، را به طور كلٌي وقف تعزيه امام (ع) مي كرده اند كه خانه اما م حسيني بهترين مثال از آن است . برخي نيز منافع آن را ، و برخي نيز روضه خاني يي سالانه در آن . اين امر در شهر يزد مصاديق متعددي داشته است كه مثلا" در خانه اي بنشينند و در مقابل سالانه يك هفته يا ده روز در آن عزاداري برپا سازند . مهم ترين آسيب اينگونه تخصيص ها درخانه ها در خانه هاي خشت و گلي يزد ، استهلاك آنان بوده است كه به تدريج از حيٌز انتفاع خارج مي شده است ؛ يا گروهي با تاسيس ثبت اسناد و املاك در كشور آنها را به نام خود ثبت داده اند ، يا اوقاف در امودر آنان دخالتي غير سازند ه داشته است ، و....

منظور ما از شبه خانه ها مثلا" همان است كه به صورت دو رواق و يك صفٌه و مقداري زمين در محلٌه كوچه بيوك يزد ، بلوار شهيد صدوقي ، انتهاي كوچه اتٌحاديه در سال 1209 ه . ق /1163 شمسي / 1794 ميلادي وقف تعزيه امام حسين (ع) شده و پس از آن حسينيه كوچه بيوك ناميده شده است .

 گويا تا به آن دوره رنگ لباس خاص عزاداري ، و به تبع آن رنگ چادر زنان يزدي ( كه در محل « چادرشب » خوانده مي شده است ) به عنوان عزاداران هميشگي امام حسين ( ع ) نيلي بوده است ، حال آنكه برخي نيز سياهپوشي راارجحيت مي داده اند   ؛ و  ميرزا سليمان از كساني است كه براي عزاداري مشكي مي پو شيده است .

رنگ پوشش نخل امام حسين در محله امير چقماق كه بگمان ما از همان حدود 1230 – 1240 ق مراسمي يافته است مشكي در نظر گرفته شده است  . ابتدا عزاداري ها به جز زمين و باغي كه ذكر شد ، در كوچه ها و ميادين و خانه هاي دولتمندان برقرار مي شده است  ، بعدا" ، در سال 1250 ق ،دولتمندي بنام حاجي محمد مملوك خانه اي به اين منظور اختصاص داده است كه « خانه امام حسيني » ناميده شده است ؛ و  بگمان ما ازهمين سالهاي 1240 – 1250 ق ، حدود دويست سال پيش از اين است كه مردم يزد ، و احتمالا" برخي ديگر از شهر هاي ايران ، تحت تاثير مكتب نسبتا" جديد اصولي ، به تبديل خانقاه ها به حسينيه ها و آنگاه ساخت حسينيه هايي در محل ميدان هاي شهر و نهايتا" ساير محل ها رو آورده ؛ و تكيه ها و نخل ها و سقاخانه ها به تدريج چهره جديدي كه شايد « شكل مذهبي -  شيعي شهر » باشد به يزد بخشيده اند ؛ حال آنكه در ساير بزرگشهر هاي ايران ، كه جنبه ايلياتي نشين تر بسيار بيشتري نسبت به يزد داشته اند ، و حتي در تهران به منظور برپائي مجالس عزاداري امام حسين( ع ) غالبا" به برپا داشتن چادرهائي بزرگ و موقت اكتفا مي شده است .

در خصوص موضع ملااسماعيل نسبت به ميرزا سليمان شايد اشاره اي به وضعيت خواجه نظام الملك طوسي در قرن ها قبل از وي بي فايده نباشد : « وي آنقدر واقع بين بود كه مي ديد اگر از احكام شرعي مورد قبول عامه عدول كند ديگر نخواهد توانست به احكام شرعي محض – يعني احكامي كه رشد و نمو روشهاي متداول تغييري در آنها نداده بود – باز گردد. چيزي كه بيشتر مورد توجه او بود اين بود كه وضع موجود را تعديل كند » ... .

اما يكي از بزرگترين مزاياي ميرزا سليمان در پيشرفت فرهنگي – مذهبي يزد ، همچنان كه قبلا" هم ذكر شد ، برونگرايي و به اصطلاح امروزي روابط عمومي بسياتر قوي وي بوده است كه نه تنها به يزد ، و رابطه يزد با پايتخت ، بلكه به تمام حوزه مكتب اصولي و روحانيان و نويسندگان بزرگ آن روز دنياي تشيع مربوط مي شده است كه نهايتا" اثري از آن در روايتي كه نسبت به مرگ وي ورؤيايي از سيد شفتي وجود دارد ، و نحوه معرفيش در آثار بزرگي چون اعيان الشيعه ، مشاهده مي شود .

 وي از جمله از بدو ورود احسائي به يزد در 1221 ق حدود دوسال پذيراي وي در منزل شخصي خود بوده است و به احتمال قريب به يقين از ميهمانان احسائي چون ظهير الدوله حاكم كرمان نيزر پذيرائي مي كرده است . از ساير بزرگان عابر از يزد چون قاآني ، كه به همراه لشكر شجاع السلطنه حاكم كرمان در 1243 ق به يزد رفته بوده است ، نيز در منزل شخصي خود پذيرائي مي كرده است .

از طرف ديگر طبيعي است كه روضه خواني هاي ميرزا سليمان در علاقه مردم نسبت به مذهب تشيع ، روحانيي كه به عنوان « روضه خوان » معرف مكتب بود ، و مجتهد شهر كه زعيم مذهبي تمام منطقه به شمار مي امد مي افزود؛ و اين محبوبيت روحانيان يكي از شرايط اصلي پيشرفت و گسترش تشيع ، اجتهاد ، مجتهد شهر ، مديريت وي و پيشرفت و تعالي دنيوي و سير الي الي الله به منظور سعادت اخروي هر شخص معتقد شيعه دوازده امامي بود .

بار عظيمي كه ميرزا سليمان بردوش مي كشيد پاسخ به كساني ، و لابد از آن جمله شيخ احمد احسائي و پيروان قابل توجهش ، بود كه بسياري از احكام فقهي رايج را عرف ها و عادات سابق ايران بزرگ مي دانستند كه به مرور زمان ، به خصوص در واكنش به تند رويهاي مذهبي افغانان و افشاريان اهل تسنن ، وارد احكام اسلامي شده است ؛ و به نظر آنان آنچه كه امثال ميرزا سليمان بر سر منابر تبليغ و ترويج مي كردند در واقع حاصلي از آداب و رسومي بود كه طي قروني متمادي در باورهاي غالب مردم ايران وجود داشته است و بنا به تحولاتي اخير با اسلام تطابق يافته است .

اما در عمل مبادي مكتب اصولي در يزد همان بودكه در حوزه علميه آن شهر توسط شخص ملااسماعيل عقدائي ، و محققان و مدرسان درجه اولش چون ميرزا عليرضا شريف و ميرزا محمدعلي مدرس به بحث و فحص نهاده شده طي كتاب ها و مقالات متعددي به رشته تحرير در مي آمد و  به مخالفان غالبا" كم سواد ، كم اعتقاد ، كم اطلاع و عملا" حاسد مكتب اصولي پاسخ مي داد ؛ و آنچه كه برسر منابر توسط ميرزاسليمان ابراز مي شد ، تشويق و تجهيز اعتقادي – علمي عموم مردم به سوي مكتب اصولي و در نهايت تعريف و تكريم اين مذهب تشيع اثني عشري به زباني مورد فهم و پذيرش عامه مردم بود .

 اين شوهر خواهر ، شاگرد و دستيار ملا ، و روحاني بزرگي كه نظير وي ، بااين مشخصات ، به ندرت مشاهده شده است در سال 1250 ق ، سي سال پس از ملا ، فوت نموده با عزت و حرمتي بسيار زياد در جوار وي مدفون شده است .